Jaarboekje Tegel

7 - 15 mei 2011 

Verslag van de tegelreis van 29 tegelvrienden van Óbidos naar Porto, ter gelegenheid van het 50-jarig jubileum van het Nederlands Tegelmuseum onder de bezielende leiding van Francine Stoffels, die deze reis minutieus heeft voorbereid en georganiseerd, met administratieve ondersteuning van Marianne Florschütz.  

Zaterdag, 7 mei 2011: van Lissabon, via Óbidos naar Caldas da Rainha 

Om 10:15 uur was het verzamelen bij de incheckbalie op Schiphol waar we door Francine en Marianne verwelkomd werden. Met een beetje vertraging vertrokken we vanuit Schiphol en kwamen na een voorspoedige vlucht rond 15 uur aan op Lissabon Airport, vanwaar we rechtstreeks met de bus naar Óbidos reden.Het vestingstadje Óbidos met zijn middeleeuws kasteel en witte huizen, versierd met kleurige elementen aan de vensters, is een echte toeristische trekpleister. Met een plattegrond in de hand konden we rondwandelen en de stad verder ontdekken. Via de Porta da Vila met tegelpanelen (1740-1750) over het lijden van Christus betreedt men de hoofdstraat. We bezochten de Igreja Sta Maria (1690) een renaissance kerk met 18de-eeuwse azulejos en de Igreja da Miséricordia (1623). Francine gidste ons tenslotte tot aan het middeleeuws kasteel.  

 

Bij het verlaten van Óbidos maakten we halte bij het Estação Ferroviária voor de tegelpanelen aan de achterzijde van het stationsgebouw, geschilderd door José Estêvão Cancelo de Victória Pereira (Victória P) en gemaakt in fabriek Viúva Lamego, Lissabon in 1943. Ze stellen plaatselijke bezienswaardigheden voor, met arabesken in blauw-geel in de rand.

 

Op het verlaten perron van het stationsgebouw werd onze eerste groepsfoto gemaakt.

 

Verder met de bus richting Caldas da Rainha waar we incheckten in Hotel Cristal Caldas. Snel werd er van kleding gewisseld want de bus bracht ons voor een diner naar het restaurant São Rafael en Museu Rafael.

Verschillende Portugese en Braziliaanse gasten wachtten ons daar op: Sylvia Athayde, João Castel-Branco, Feliciano David, Susana en Pedro Flor, Ana Paula e Jorge Gordo, Paulo Henriques, José Meco, Maria João Santos Simões Ferreira Real en Fernando Ferreira Real, Vitor Serrão. Onze Portugese vrienden hadden een prachtig cadeau bij zich voor ons Museum: een groot 42 tegels tellend tegeltableau, benoemd als "Silhar de Padrão" vervaardigd in Lissabon, Real Fábrica de Louça (?), 1780-1816. Na een geleid bezoek aan het aanpalend Museu Rafael Bordalo Pinheiro besloten we de avond met een gastronomische maaltijd. Frans Caignie maakte tussen twee gangen door wat publiciteit voor het E.C.T.C. bulletin. De nestor van onze groep, Wim van de Loo, had voor onze Portugese gasten een kleine attentie meegebracht: een in eigen atelier ontworpen faience luciferdoosje met handgeschilderd bloemmotief, een attentie die door onze gasten erg geapprecieerd werd. Het was een genoeglijke avond om onze eerste lange reisdag af te sluiten.

Zondag, 8 mei 2011: in Caldas da Rainha

Na het ontbijt vertrokken we te voet naar het Museu do Hospital in Caldas da Rainha (ziekenhuiskapel 1743/45). Verschillende wanden zijn bekleed met blauwe tegels van Bartolomeu Antunes met o.a. tegels met een kikker. We zagen een rekentafel van de Koninklijke thesaurier voor de vleesrantsoenen van de zieken.Het Museu do Hospital bestaat uit vier locaties:

• Capela São Sebastião met fragmenten uit het martelaarschap van de H. Sebastiaan (1743/45);
• Igreja da N.S. do Pópulo: met geel/blauwe tegels uit 1655 en een altaar met corda seca tegels uit Sevilla +/- 1500;
• het Museum zelf; en
• Thermaalbad van koningin D. Leonor de Bragança, echtgenote van João II.

 

Caldas da Rainha, wat staat voor "warme bronnen van de koningin", is een kuuroord opgericht door de echtgenote van koning João I ter exploitatie van de zwavelbronnen. Wij bezochten deze locatie waar oorspronkelijke baden nog gevuld worden met medicinaal water.

De ochtend eindigde met een lunch op eigen gelegenheid. Enkelen onder ons maakten van de middagpauze gebruik om het parkje te bezoeken met betegelde constructies 'à la Miró'.

 

Na de lunch kregen we de gelegenheid om het Museu de Cerámica te bezoeken met een uitvoerige uitleg over de Nederlandse tegels. Nadien ging men op eigen initiatief de stad in ofwel bezochten we met Francine de winkel van de ceramiekfabriek. Een uitgelezen kans om typische ceramiek van deze streek te kopen. Na een flinke wandeling via het park met een rommelmarkt kwamen we aan het station waar prachtige tegeltableaus bevestigd zijn tegen de achterwand van het stationsgebouw. Het zijn producten van de fabriek Aleluia +/- 1924 uit Aveiro.

 

De wandeling werd besloten in een Pasteleria waar nog druk werd nagepraat. 's Avonds konden we in het hotel genieten van een rijkelijk buffet.

Maandag, 9 mei 2011: via Nazaré, Alcobaça, Pedreiras, Batalha en Atalaia naar Tomar

Voor we Caldas da Rainha verlaten, brengen we nog een bezoek aan het Estação Valado dos Frades met zijn tegeltableaus langs het perron. Deze tableaus van de Fabrica Aleluia uit Aveiro zijn gedateerd 1924. 

 

Terug in de bus richting Nazaré: oorspronkelijk een vissershaven maar sinds het einde van de 18de eeuw uitgegroeid tot een badstad.Wij bezochten eerst de Capela da Memória waarin de legende wordt verteld van de edelman Dom Fuas Roupinho die op miraculeuze wijze gered werd door de Heilige Maagd. Deze kapel is voor een groot deel bedekt met azulejos en we kregen daarover een deskundige uitleg van Johan Kamermans. 

 

Tegenover de kapel staat de Igreja de Nossa Senhora da Nazaré. Deze werd in 1182 gesticht en in de 17de eeuw herbouwd. In deze kerk bevinden zich tegels in aresta-techniek en Nederlandse tegeltableaus met de signatuur van de maker: W. van der Kloet.

Vanuit Portugal werden deze  Hollandse tegels besteld voor het transept van deze kerk met o.a. de geschiedenis van Jozef, het leven van David en Jonas met de walvis.Volgens J.M. dos Santos Simões bevinden zich in de archieven van de Real Casa de Nossa Senhora da Nazaré documenten die inzicht geven over de onderhandelingen die werden gedaan betreffende de bestelling van de Nederlandse tegels alsook de originele factuur van de leverancier voor de tegels bestemd voor de Igreja de Nossa Senhora da Nazaré.Aan de epistelkant zien we op de muur scènes uit het leven van David.

Op het paneel rechts, in de hoek, kan men de handtekening lezen van W.v.d.Kloet. Aan de evangeliekant wordt het leven van Jozef weergegeven. 

 

Het Mosteiro de Alcobaça, een indrukwekkende cisterciënzerabdij gesticht in 1147 door Dom Alfonso Henriques waarvan de bouw van de kerk in 1178 begon en in 1223 voltooid, zal onze volgende halte worden. De kerk heeft een indrukwekkend volume met een romaans refectorium met gotisch gewelf. Deze abdij heeft in de loop der eeuwen heel wat toevoegingen ondergaan; de Barokgevel dateert van 1725. Juweeltjes van beeldhouwkunst zijn de gotische graftombes van de hand van onbekenden zoals de graftombes van kroonprins Pedro en Inês de Castro, het  legendarische paar met een ontroerend liefdesverhaal. De keuken is in de 18de eeuw herbouwd, waarna de wanden bekleed werden met grijswitte en blauwe azulejos.  

 

De volgende etappe wordt het Mosteiro de Batalha, een klooster gesticht door koning João I in 1385. De kloosterkerk is een meesterwerk van de Portugese laatgotische bouwstijl en Manuelijnse sierkunst. De Manuelijnse stijl voegde omstreeks 1500 langs de buitenkant een overvloedige decoratie toe met in de grote kruisgang een buitengewoon spel van typische Manuelijnse sierkunst. De kerk wordt de 'kanten zakdoek' van Portugal genoemd.De kloostergangen geven een perfect beeld van de Portugese architectuur en in de kapittelzaal reflecteren de 16de-eeuwse glasramen de sfeer van een rijk verleden. 

 

Tegen 17 uur komen we aan in Atalaia voor een bezoek aan de Igreja Matriz (1528). Een deskundige rondleiding werd gegeven door Vereador (= Wethouder) Dr. Fernando Freire.Het gaat om de eerste tegels met kleuren voordat Nederlandse tegels in Portugal kwamen: primitieve tableaus met voorstellingen uit het Oude en het Nieuwe testament. Het waren geen beroepsschilders. De tegeltableaus dateren van 1630. 

 

We kregen daarna de gelegenheid om kennis te maken met een Bed & Breakfast vlakbij: Casa do Patriarca. We trokken er na de rondleiding in de kerk te voet naartoe en werden verwend met allerlei typische versnaperingen. 

Het is al 18u30 als we in Tomar aankomen. Een mooi hotel in een prachtige omgeving. Tomar, de stad van de Tempeliers die de inspiratie gaven voor de naam van ons hotel: Hotel dos Templários. Verschillende leden van de groep hebben ’s avonds nog een wandeling in de stad gemaakt langs gebouwen met art nouveau gevels.

Dinsdag, 10 mei 2011: van Tomar via Figueira da Foz en Bussaco naar Coimbra

Per bus vertrekken we naar het Convento de Cristo.De stad Tomar is omringd door heuvels en boven op een van deze heuvels ligt het Convento de Cristo: een indrukwekkend bouwwerk dat bestaat uit een klooster annex een burcht. Hier had de Portugese tak van de orde der Tempeliers, kortweg “Templários” genoemd, haar zetel in Tomar. In 1312 wordt de gehele orde door de paus ontbonden. In 1319 krijgt koning Dinis toelating om een nieuwe orde te stichten: de orde der Christusridders met als zetel Tomar. Blikvangers zijn de romaanse Charola, het bekende venster van de kapittelzaal in Manuelijnse stijl (met links en rechts motieven uit de scheepvaart en onderaan een portret van een zeeman) en de hoofdkloostergang in renaissance stijl.

 

De Capela dos Portocarreiros die dateert van 1626 (datum staat op de timpaan van de deur alsook het blazoen van António Portocarreiros) bevat 17de-eeuwse tegelpanelen met diamantmotief en elf vroeg-18de-eeuwse tegelpanelen met voorstellingen uit het leven van de Heilige Maagd en Christus. 

 

De Sala dos Reis is een rechthoekige ruimte bekleed langs beide wanden met witblauwe tegels met geometrische motieven identiek aan deze van de trapzaal.

In de twee kloostergangen die naar de slaapcellen van de monniken leiden, zijn de wanden onderaan versierd met blauwwitte tegels. 

We rijden richting Figueira da Foz en tijdens de rit geeft Lejo Schenk ons een interessante lezing over de geschiedenis van het Casa do Paço, een bezoek voor na de lunch.

Figueira da Foz ligt aan de brede riviermonding van de Rio Mondego (vijgenboom – als dat het hier betekent). Achter de haven aan de rechteroever van de Rio Mondego in de “Cidade Antiga” bevindt zich het Casa do Paço. De muren van de salons  in dit paleis  zijn bekleed met duizenden 17de-eeuwse tegels, waarschijnlijk Rotterdam. Verondersteld wordt (volgens mondelinge overlevering) dat de tegels deel uitmaakten van een lading van een schip dat schipbreuk leed. Deze tegels werden geveild en gekocht door Dom Pedro José de Mello.

Het Casa do Paço werd na 1690 gebouwd  in opdracht van Bisschop-Graaf van Coimbra, Dom João de Mello, maar het gebouw bleef na zijn dood in 1704 onvoltooid. Het Casa do Paço werd toegekend aan zijn neef Dom António José de Mello en deze zal zich bezighouden met de voltooiing van het  paleis, maar de afwerking zal wegens vertraging nog enkele jaren duren. Zijn erfgenaam en zoon Dom Pedro José de Mello wordt rond 1721 de daaropvolgende bezitter van het Casa do Paço.

Bij onze aankomst in het Casa do Paço worden we verwelkomd door conservatrice Dra. Teresa Folhadela en collega Manuela Silva die samen met ons de prachtige zalen met tegels bezoeken. Er is ook pers, en de volgende dag staat er een uitgebreid verslag met foto van ons bezoek in de Diário de Coimbra.

In zijn boek: "Carreaux céramiques hollandais au Portugal et en Espagne" gaat J.M. dos Santos Simões uitvoerig in op de betegeling van deze zalen en beschouwt het als het omvangrijkste geheel van Nederlandse tegels in hun oorspronkelijke site in Portugal. In 1945 ontdekte men letterinitialen op enkele tegels. Wij hebben er dan ook een heuse zoektocht van gemaakt om deze initialen terug te vinden op de tegels.

In de eerste zaal bestaat de lambrisering uit 11 rijen paarse ruitertegels afgezoomd met een strook blauwe landschaptegels. Bijzondere aandacht gaat naar de tegels met de initialen MR: Maria Regina, PVO: Prins van Oranje, MARIA R: Maria Regina, WR: Willem Rex, FK: Frederik Rex en KR: Karel Rex. In de tweede zaal is de opstelling omgekeerd: de blauwe landschaptegels worden afgezoomd door een kader van paarse ruitertegels. 

 

In de derde zaal treffen we paarse Bijbeltegels aan afgeboord met blauwe landschaptegels. 

 

Tijdens de busrit naar de kapel en het paleis van Bussaco, met hun vele tegels uit verschillende eeuwen, draagt Francine een stuk Portugese literatuur voor: coupletten uit het liefdesverhaal van Inês de Castro door de beroemde dichter Luís de Camões (1525 - 1585), vertaald door Arie Pos. We rijden richting Coimbra waar we inchecken in hotel Astoria aan de voet van de oude stad Coimbra. ‘s Avonds zijn enkelen naar een Fadovoorstelling gaan luisteren. In Coimbra worden de Fadoliederen door mannen gezongen, met muzikale omlijsting van muziekinstrumenten zoals de guitarra en de viola (= klassieke gitaar).

Woensdag 11 mei 2011: in Coimbra

Vandaag blijven we in Coimbra en bezoeken er de boven- en benedenstad.Na het ontbijt trekken we te voet langs de Igreja Sta Cruz, de rua Olimpo Nicolau Rui Fernandes, en langs de Mercado tegeltableaus naar de lift voor de bovenstad. 

 

 

Hoofdingang van de universiteitCoimbra is sinds de 14de eeuw dé universiteitstad van Portugal. Het is een levendige studentenstad en dit aspect heeft het aanzien van de stad bepaald.

Onder de leiding van Dr. Carlos Serra bezochten we in de Universiteit de Bibioteca Joanina (18de eeuw): er worden vleermuizen in de bibliotheek gehouden om de boeken te beschermen tegen insecten. We bezochten ook de andere zalen met o.a. de aula Sala dos Capelos of Sala dos Actos Grandes waar de promovendus zijn doctorshoed (= capelo) ontvangt en de eerstejaars begroet worden bij hun intrede aan de universiteit. De zaal is bekleed met azulejos en heeft een cassette plafond met heraldische motieven.

In de namiddag gaat ieder op eigen initiatief op verkenning naar verschillende bezienswaardigheden met o.a. de kathedraal Sé Velha met azulejos, Casa-Museu Bissaya Barreto met tegels in tuin en hal. Igreja Sta Cruz (1620), Igreja Sta Graça, Quinta das Lágrimas (Inês de Castro).  

 

We hebben ’s avonds een stukje van het studentenleven kunnen meemaken door de sfeer te proeven van de Queima das Fitas (“verbranding van de faculteitslinten”): het betekent het einde van de examens in mei en dit alles wordt uitbundig gevierd door de studenten.

Donderdag, 12 mei 2011: via Aveiro naar Porto

Het is 8u45 als we per bus uit Coimbra vertrekken met als eerste halte de Igreja Sto António dos Olivais 1740 - 1750. Tegeltableaus (1740/50) uit de school van Coimbra geven het levensverhaal van Sint-Antonius die wonderen verricht met o.a. de scène Antonius preekt voor de vissen. Kerk ook met trompe-l’oeils en biechtstoel ingewerkt in de met azulejos betegelde muur. Er zijn tegels aanwezig die ouder zijn dan de kerk zelf: Spaanse azulejos uit de 16de eeuw met islamitische invloeden (loodglazuur, in aresta en corda seca techniek); herkomst Sevilla rond 1500. 

 

 

 

Vóór de lunch worden we nog verwacht in het nieuwe Art Deco Museum, Rua João Mendonca, te Aveiro voor een rondleiding met Patrícia Sarrico.  

 

Na de lunch wandelen we samen met Patricía Sarrico en Andreia Vale Lourenço langs de Igreja da Misericórdia, en doorlopen het stratenparcours met o.a. in de Avenida Santa Joana: Antiga Sapatería Leão. De architectuurwandeling eindigt bij het station, waar voor- en achterkant met tegeltableaus bedekt zijn. 

 

Francine heeft voor ons nog een verrassing in petto en we vertrekken voor een drankje naar het huis van tegelvrienden. In een oase van rust genieten we van de prachtige tuin, een hapje en een drankje (espumante), bij een gezellige babbel. De heer des huizes nam een Art Deco tegel in ontvangst van de Vrienden van het Nederlands Tegelmuseum. We nemen nog rustig de tijd om te genieten van het gastvrij onthaal en rond 18.00 uur staat de bus klaar om te vertrekken. De reis gaat nu verder naar Porto waar we logeren in het oudste hotel van Porto: Hotel de Paris, uit 1877. Het is inderdaad even met de koffers slepen vanaf het plein naar het hotel maar de charme van dit hotel maakt het helemaal goed. Op weg naar de restaurants maken we nog een spectaculaire tegelwandeling.

Vrijdag 13 mei 2011: naar Braga en Guimarães, terug naar Porto 

Na een goed ontbijt in het hotel bracht de bus ons vanuit Porto naar Braga. We reden langs het Pálacio do Raio, een 18de-eeuws paleis in rococostijl met een helblauwe azulejos-versiering aan de buitenkant.

De Igreja de São Victor is de eerste kerk gebouwd buiten de stadsmuren van Braga en vormt een hoogtepunt in de architectuur van de barokstijl. De huidige kerk werd in 1686 heropgebouwd op de ruines van de oude kerk en bezit waardevolle beschilderde tegels. Binnen de kerk zijn de muren bekleed met 11.700 blauwwitte figuratieve tegels. In het koor stellen de tegeltableaus beelden voor uit het leven van de heilige Victor, een plaatselijke heilige. Verder in de kerk worden er martelaren en heiligen uit de omgeving van Braga op de tegeltableaus uitgebeeld. Men gaat ervan uit dat deze tegels geschilderd werden door de Spanjaard Gabriel del Barco. Het orgel dateert van 1815 en heeft bijna 600 hoornen en pijpen.

 

 

 

Op weg te voet naar het Casa-Museu Nogueira da Silva kwamen we verschillende betegelde huizen tegen. Het Museu Nogueira da Silva is in het bezit van tegeltableaus van Van der Kloet en veel keramiek. Onder begeleiding van Dra Maria Helena Trindade deden we een rondgang in het museum.

 

 

Nadien vertrokken we naar Guimarães waar we lunchten in de prachtige Pousada Santa Marinha. We werden er verwend met plaatselijke lekkernijen en koffie. Dit voormalig klooster uit de 9de eeuw (brand in 1951) is gelegen op een heuvel met een prachtig uitzicht op de omgeving. Tijdens onze rondleiding zagen we de vroegere kloostercellen die nu omgebouwd zijn tot stijlvolle hotelkamers. Uiteraard kwamen de tegeltableaus ook aan bod.

 

We bezochten nog de Igreja de São Francisco waar zich tegels bevinden uit de eerste helft van de 18de eeuw. Deze zijn toegeschreven aan T. dos Santos met voorstellingen uit het leven van de H. Franciscus. Op de terugreis naar Porto bezochten we een Portproeverij bij de firma Croft. Na de gebruikelijke rondleiding mochten we port proeven.

 

 

Zaterdag 14 mei 2011: in Porto 

Een ontbijt in Hotel de Paris maakt de dag reeds van bij het begin goed! Na het ontbijt werd er onder leiding van Diana Santos een stadswandeling gemaakt langs betegelde façades, volgens een uitgestippeld parcours.In de hal van het station zijn er tegeltableaus vervaardigd door Jorge Colaço (eerste kwart 20ste eeuw). Een tegeltableau toont koning João I in wapenuitrusting met heraldiek op zijn borst.Andere voorstellingen tonen een religieuze processie - waarschijnlijk in Braga - en de veldslag van Castilië tegen de Portugezen waarin Portugal zich overgeeft aan de koning van Castilië.

 

De Sé (kathedraal) staat hoog op een granietplateau, de Penha Ventosa heuvel, en is als vestingkerk in de 12de eeuw gebouwd naar een romaans schema: twee torens, een krans van kantelen en in de westgevel een roosvenster. De gotische kruisgang uit de 14de eeuw heeft opmerkelijke 18de-eeuwse tegels waarop taferelen met de verheerlijking van Maria en de Metamorfosen van Ovidius te zien zijn. In de 18de eeuw zijn er barokke verbouwingen geweest. Er werd vooraan een portaal bijgebouwd en de torens kregen koepels. Links van het koor is de Capela Mor met een sacramentsaltaar waar kunstenaars meer dan een eeuw aan gewerkt hebben. Kansel en koorstoelen vertonen een mengsel van renaissance en barok. In de sacristie zijn veel rococo versieringen. Op het ruime voorplein staat een pelourinho, een schandpaal, met een kroon op de spits.

 

 

 

Van oorsprong is de Igreja de Santa Clara een 13de-eeuwse kloosterkerk die in de 15de eeuw herbouwd is. Binnen wordt men geconfronteerd met een overdaad aan 17de-eeuws talha dourada werk, verguld houtsnijwerk in barokstijl. Fotograferen is er echter ten strengste verboden! De tegels mogen we niet bekijken. De voorgevel van de barokkerk Igreja de Santo Ildefonso uit 1730 is later door Jorge Colaço geheel met witte en blauwe azulejos bedekt.

 

Na de lunch bezochten we de Biblioteca Pública Municipal waar talrijke betegelde panelen maar ook tegeltableaus zijn samengebracht. Vervolgens bewonderden we de geheel betegelde Capela das Almas en de markt.

 

 

 

Op de terugweg naar het hotel ontdekten we nog talrijke Art Deco gevels en moderne tableaus in de drukke winkelstraten van Porto en doken nog even de Metro in.

 

's Avonds waren we voor het slotdiner samen met onze gasten Carla Kroez, Robert Vonk, Arie Pos en Diana Santos voor een gastronomisch slotdiner in het restaurant Abadia. Een heel gezellige sfeer met o.a. speeches door Ger de Ree en Lejo Schenk om vooral Francine te bedanken voor de fantastische reisorganisatie en reisprogramma. Uiteraard ook onze Portugese vrienden die aan de organisatie van deze reis hebben meegewerkt.

Zondag 15 mei 2011

We genieten van ons ontbijt in Hotel de Paris en ieder gaat zijn weg voor deze vrije ochtend.We vertrekken vanuit het hotel om 12 uur naar het Casa da Música, het enorme concertgebouw met 12 verdiepingen, waarvan drie ondergronds, ontworpen door de Nederlandse architect Rem Koolhaas. In de V.I.P. ruimte bevinden zich kopieën van oude Portugese en Nederlandse tegeltableaus die verwijzen naar de rijke geschiedenis van de Portugezen, die hun paleizen bekleedden met blauwe en witte azulejos. Na een boeiende reis landden we met vlucht TP 652 OPO - AMS veilig terug op Schiphol.

De groep van 29 tegelexperts op de trappen van het Casa da Música in Porto, aan het einde van een meer dan geslaagde tegelstudiereis

 

Onze oprechte dank gaat uit naar Francine Stoffels, onze reisleidster, die deze tegelreis met hart en ziel heeft samengesteld en voorbereid en die tijdens de reis ons zo uitstekend heeft begeleid.

De verslagcommissie

• Hedwig Caignie - Van den Eede
• Will van den Berge - Hofstede

Foto's en eindredactie

• Frans Caignie