bevat artikelen over de volgende onderwerpen:
De magische bekoring van de tegel
Gerard Rooijakkers
Op een achttiende-eeuwse Bijbeltegel met een voorstelling van de bekoring van Christus in de woestijn is de kop van de duivel weggekrast. Een beschadigde tegel dus, en daarom in de handel niet veel waard. Maar voor de cultuurhistoricus is zo’n tegel juist heel interessant. We hebben hier immers te maken met een geval van beeldmagie, waaraan de veronderstelling ten grondslag ligt dat door het afbeelden en tonen van de figuur ook actief diens aanwezigheid wordt opgeroepen. En dat kon in het geval van de duivel zeker niet de bedoeling zijn.
De magie van de wandtegel is op vele manieren werkzaam, zoals Jan Pluis als geen ander weet. Ter gelegenheid van zijn tachtigste verjaardag staan we stil bij zijn grote verdiensten voor het wetenschappelijk onderzoek naar de Nederlandse wandtegel in binnen- en buitenland. Door zijn vele publicaties heeft hij niet alleen kennis systematisch ontsloten, maar weet hij op zijn beurt weer anderen te bekoren met de magie van de tegel.
Van Alexander de Grote tot Jefta
Jan Pluis
Een opmerkelijk verschijnsel in de grafische kunst is dat eenzelfde afbeelding verschillende zaken kan voorstellen. Dat kwam vooral voor in de zestiende eeuw bij dorps- en stadsgezichten, maar er zijn ook mythologische en historische voorstellingen bekend die herdrukt worden als Bijbelse voorstelling. Een iets jonger, zeventiende-eeuws voorbeeld biedt de prent die Antonio Tempesta in 1608 maakte van Alexander de Grote die zijn troepen aanmoedigt in een veldslag tegen de Perzen. Deze prent werd daarna ook gebruikt als afbeelding van de Bijbelse held Jefta als aanvoerder in de strijd tegen de Ammonieten.
Sponsen en sjablonen
Jan Pluis
Decors op tegels worden traditioneel met behulp van een papieren spons aangebracht. Bij de inventarisatie van 6.400 sponsen van Gemeentemuseum Het Hannemahuis te Harlingen zijn ook andere typen sponsen en sjablonen aangetroffen. Deze komen aan het einde van de negentiende eeuw in gebruik. Het gaat om sponsen van calqueerpapier en sjablonen van perkamentpapier, stanniool of zink. Voor een ontwerp uit 1918 met de Vlaamse leeuw en de eerste regel van het huidige Vlaamse volkslied is zowel een spons gemaakt als, voor een groter formaat, een reeks van vijf sjablonen.
De tegelontwerpen van Sijbrand Tjallingii uit de jaren 1880-1910
Jan Pluis
Door nadere studie van de sponsen voor tegels en tableaus van Tjallingii, die bewaard zijn in Gemeentemuseum Het Hannemahuis in Harlingen en in het Fries Museum in Leeuwarden, is het mogelijk om een aantal kenmerken van de producten van de tegelbakkerij van Tjallingii aan de Zoutsloot te Harlingen te beschrijven.
Er worden verschillende series met schepen, landschappen, grote bloemen en Bijbelse voorstellingen behandeld, evenals kleurgebruik en karakteristieke uitvoeringen van hoekmotieven. De keuze van voorbeelden was vaak nieuw en origineel. Sijbrand Tjallingii voerde verschillende technologische vernieuwingen in, zoals de aanschaf van een strengpers en een tegelslijpmachine. Ook participeerde hij in de onderlinge tegelregistratie die de fabrikanten van oud-Hollandse tegels rond 1900 opzetten om hun nieuwe ontwerpen te beschermen.
Hendrik Bouma, Midlum, de gebruikte voorbeelden
Jan Pluis
Van de Friese tegelschilder Hendrik Bouma (1913-1971) zijn honderden sponsen en ontwerpen bewaard gebleven. Doordat hij vanaf 1962 op antieke witte tegels schilderde, zijn veel van zijn tableaus nog tijdens zijn leven door kunsthandelaren als achttiende-eeuws Delfts aardewerk verkocht, soms zelfs aan musea. In dit artikel laat de auteur de voorbeelden zien voor zijn tegels en tableaus met schepen en Bijbelse voorstellingen. Zij blijken deels gebaseerd op achttiende-eeuwse prenten, maar ook op tekeningen en foto’s van tegels die vaak nog maar net gepubliceerd waren in de jaren zestig.
